Op formele gronden kan de Nederlandse woordenschat worden onderverdeeld in ongelede en gelede woorden.
Ongelede woorden
Ongelede woorden zijn woorden die bestaan uit één enkel vormelement met een grammaticale en/of semantische functie. Voorbeelden van ongelede woorden zijn:
Erfwoorden, bv. grond, zand, ziel
Bepaalde leen- en bastaardwoorden, bv. kelder en zolder.
Bij ongelede woorden is het verband tussen de klank van de taalvorm en de betekenis daarvan willekeurig. De relatie tussen een klankvorm als /zil/ en de betekenis berust op afspraken tussen de leden van de taalgemeenschap. Die afspraken worden conventies genoemd.
Gelede wooden
Gelede woorden bestaan uit meer dan één vormelement met een grammaticale en/of semantische functie. Voorbeelden van gelede woorden zijn:
Afleidingen, bv. aartsdom, aartslui, gladachtig, kruidachtig, gladheid, bepaaldheid
Samenstellingen, bv. wilddief, hangjongere, alcoholmisbruik, koffiezetapparaat, waterglas, melkbus, schoenmaker en saloncommunist
Samenstellende afleidingen, bv. dikdoener en banaanvormig.
Bij gelede woorden is de relatie tussen de taalvorm en de betekenis niet willekeurig, maar tot op zekere hoogte afleidbaar uit de betekenis van de delen. Als bekend is wat ziel (y) en mens (x) betekenen en als er bovendien hypotheses bestaan over de relatie tussen x en y in samenstellingen van het type mensenziel, kinderziel, slavenziel, dan volgt daaruit vrijwel automatisch dat de basisbetekenis van mannenziel ‘ziel van een man luidt. Ook de relatie tussen de vorm zanderig en de betekenis daarvan is niet arbitrair. Gegeven de betekenis van het woord zand en het betekenisaspect van het achtervoegsel –erig (x), waarvan bekend is dat het met een zelfstandig naamwoord (y) bijvoeglijke naamwoorden voortbrengt met de betekenis ‘lijkend op of vol x’, dan is de basisbetekenis van zanderig vervolgens eenvoudig te bepalen: lijkend op, vol zand’.
Het grootste deel van de Nederlandse woordvoorraad bestaat uit gelede woorden. Afleiding, samenstelIing en samenstellende afleiding zijn bovendien dermate productieve woordvormingsmethoden, dat het aantal virtuele gelede woorden in onze taal een veelvoud is van de woorden die feitelijk in omloop zijn en in het woordenboek staan. Wie het recept kent van Nederlandse woorden, kan zelf talloze nieuwe afleidingen, samenstellingen en samenstellende afleidingen maken en zal dat in de praktijk – bewust of onbewust – ook doen.
Geef een reactie