diepe staat

´Staatsgrepen: ze zijn zo 20ste eeuw’, schrijft commentator Koen Vidal vandaag in De Morgen. In werkelijkheid is staatsgreep een typisch 19de-eeuws woord. Sterker nog, het is een woord uit de tweede helft van de 19de eeuw, want tot circa 1850 werd ‘het on­wet­tig, plot­se­ling en ge­weld­da­dig in­grij­pen in de po­li­tie­ke toe­stand om die te wij­zi­gen’ in onze taal naar Frans voorbeeld nog een coup d’état genoemd. Ons woord coup, dat de media als internationaal synoniem van staatsgreep gebruiken, is daar een verkorting van. Een staatsgreep wordt soms ook wel een machtsgreep genoemd. Dat woord komt in de historische krantendatabank weliswaar één keer voor in de 19e eeuw (in het Algemeen Handelsblad van 19 oktober 1880), maar wordt pas in de loop van de 20e eeuw courant. Het synoniem putsch hebben we geleend uit het Duits, volgens Van Dale tussen 1900 en 1925. Inderdaad werd putsch in de jaren twintig een courant woord in het Nederlands, maar het dook al een halve eeuw eerder nu en dan op in onze taal. Zo omschrijft de Nieuwe Veendammer Courant een putsch op 11 februari 1871 als een ‘Zwitsers oproer’.

Hoewel er in Turkije de afgelopen decennia diverse staatsgrepen geweest zijn, is het Turkse woord voor staatsgreep nooit ingeburgerd geraakt in het Nederlands. Een aan het Turks ontleende term die wel hard bezig is om ingeburgerd te raken in onze taal, luidt diepe staat. Diepe staat is een vertaling van de Turkse woordgroep derin devlet en houdt verband met allerhande complottheorieën. Afhankelijk van wie het zegt, verwijst diepe staat naar de ultranationalistische krachten (bij linkse Turken), naar antidemocratische krachten (bij liberale Turken) of naar seculiere (bij islamistische Turken). Aangezien Erdogans AK-partij de islam nogal hoog heeft, verwijst diepe staat sinds afgelopen vrijdag vooral naar de seculiere krachten in de Turkse samenleving.

Het idee van de diepe staat gaat terug op primitieve complottheorieën en de gedachte dat het land, de wereld zelfs, in wezen bestuurd wordt door geheime genootschappen. Ook in het Westen zijn er wel eenvoudigen van geest die geloof hechten aan zo’n geheim lands- of wereldbestuur (denk aan de Bilderberg-groep of de illuminati).

Diepe staat is dezer dagen natuurlijk een interessante woordgroep in verband met de mislukte staatsgreep in Turkije, maar interessanter nog is dat de woordgroep de afgelopen maanden ook een paar keer op een andere manier gebruikt is. Zo was op Twitter de afgelopen uren behalve van de Turkse diepe staat ook sprake van een ‘Britse diepe staat’, een ‘Amerikaanse diepe staat’ en zelfs een ‘Syrische diepe staat’. Zou diepe staat misschien een soortnaam voor allerlei ‘geheime’ complottistengroepen worden?