borealisme

Eerlijk gezegd kenden wij Boreaal tot voor kort uitsluitend als een geologisch begrip ter aanduiding van een van de fases binnen het Holoceen. De term verwijst naar de periode tussen het Preboreaal  (ca. 12.000 tot 8000 v.Chr.) en het Atlanticum (ca. 7000 tot 4000 v.Chr.). Van Dale vermeldt deze geologische periode niet, maar beschrijft wel het corresponderende bijvoeglijk naamwoord boreaal, dat  ‘noordelijk’ betekent en het tegenovergestelde is van austraal (zuidelijk).

In zijn overwinningsspeech gaf Thierry Baudet van Forum voor Democratie gisteren niet alleen hoog op van de westerse cultuur, ‘die de mooiste architectuur, de mooiste muziek en de mooiste schilderkunst heeft voortgebracht die ooit onder de sterrenhemel heeft bestaan’, maar situeerde hij de wortels van die cultuur ‘in onze boreale wereld’.

Critici wezen erop dat Baudet met zijn verheerlijking van ‘boreale wereld’ in feite  de noordse (arische, Germaanse) cultuur verheerlijkt. Dat wordt in bepaalde kringen suspect gevonden, want Baudets verwijzing naar ‘boreale wereld, een idee dat appelleert aan het beeld van een samenleving van witte volkeren op het noordelijk halfrond’ is volgens het linkse weblog Joop.nl ‘afkomstig (…) uit het fascistisch gedachtegoed’.

Als dat inderdaad het geval is [lees onder aan dit bericht de uitgebreide voetnoot], zullen we er binnenkort vast meer over gaan horen. Bovendien is de kans dan groot dat we – in navolging van de Duitse term Borealismus en de Franse pendant boréalisme – het woord borealisme in ons taalgebied mogen verwelkomen als benaming van de politieke stroming waarvan Forum voor Democratie een exponent is. Op Twitter is dat woord in elk geval sinds vanochtend al bekend:

Definitie

borealisme (het, g.mv.) idealisering van de noordse wortels van de (oorspronkelijke) West-Europese bevolking en cultuur

Voetnoot

* Het bijvoeglijk naamwoord boreaal is vrij ongebruikelijk in onze taal. In de betekenis noordelijk of arctisch komt het soms voor in combinaties als boreale bossen, boreale flora, boreale planten, boreale streken en boreale wind. Het noorderlicht heet in het Latijn aurora borealis. Niets mis mee.

De woordcombinatie boreale wereld is vóór 20 maart 2019 echter niet in een Nederlandstalige krant te vinden. Dat maakt dat deze onbekende uitdrukking in de speech van Baudet des te meer opvalt. In De Correspondent schreef Marijn Kruk op 19 februari 2018 in verband hiermee: 

‘Boreaal’ verwijst (…) óók naar een belangrijke stichtingsmythe van Europees ultrarechts: de ‘arische’ en ‘polaire’ wortels van het Indo-Europese volk, de veronderstelde voorouders van de witte Europeanen.  Prominente nazi’s als Heinrich Himmler meenden dat het arische ras uit een mythische noordelijke provincie stamde: ‘Hyperborea’.

Critici van Baudet vallen dus over de uitdrukking boreale wereld. Dat doen ze mede omdat deze uitdrukking verwijst naar de Franse pendant espace boréal, waar de Franse politicus Jean-Marie Le Pen in 2005 hardop over droomde: 

Une Europe fermée au tiers-monde, qui « par sa démographie va nous submerger ». Un espace en harmonie, parce que « chrétien, humaniste, au niveau de vie plus haut qu’ailleurs.

Later had Le Pen het over:

Nous devons impérativement nous entendre avec la Russie pour sauver l’Europe boréale et le monde blanc. L’Europe boréale intègre les Slaves mais aussi la Sibérie dont je crains que les Russes ne puissent la garder eux seuls.

Het linkse Franse blad Libération schreef in 2015 over deze uitdrukking van Le Pen dat deze een lange geschiedenis heeft, die overigens pas na de Tweede Wereldoorlog begon: 

La notion «boréal», elle, apparaît dans les discours racialistes européens au lendemain de la Seconde Guerre mondiale. «Elle est ainsi utilisée dans les années 50 au sein du Nouvel Ordre européen du Suisse Gaston-Armand Amaudruz, poursuit Stéphane François. Puis elle passe dans le discours du mouvement Europe-Action, du Français Dominique Venner.» Cet ex-OAS s’est suicidé en mai 2013 devant l’autel de Notre-Dame de Paris, évoquant dans une lettre d’adieu les «périls» qui planaient sur sa «patrie européenne», et «le remplacement de [nos] populations».

Toch is er ook een link met een duistere periode in de geschiedenis van Duitsland. Het woord boreaal is etymologisch verwant met het woord Hyperboreeër, waarmee de oude Grieken de bewoners van het uiterste noorden aanduidden, wat de Romeinen later  ultima Thulè (het uiterste land) zouden noemen. Dat veronderstelde ‘oerland’ ultima Thulè inspireerde in 1918 een stel Duitsers tot het oprichten van het Thule-Gesellschaft, een naar het voorbeeld van de vrijmetselaarsloges gevormde loge waarvan de leden als doel hadden te achterhalen wat de oorsprong was van het superieur geachte arische volk. Wikipedia schrijft hierover:

Het genootschap stond aan de wieg van de Deutsche Arbeiterpartei (DAP), de voorloper van Hitlers NSDAP, en de Völkischer Beobachter, de belangrijkste nationaalsocialistische krant. Nazikopstukken zoals Rudolf Hess, Heinrich Himmler en Alfred Rosenberg vonden in deze loge heel wat inspiratie.

Boreale wereld – ook als Thierry Baudet zo’n uitdrukking argeloos gebruikt ter aanduiding van de noordelijke wereld, waarover soms het noorderlicht schijnt, is ze vanwege de associatie met Le Pen ongelukkig gekozen en daarom onhandig. 

Maar hebben critici die Baudet verwijten hetzelfde gedachtegoed te huldigen dan een punt? Op 21 maart, de dag na de verkiezingsspeech, confronteerde een AD-journalist Baudet met de kritiek op de term boreaal. Baudet zei daarover: 

Dat is letterlijk het licht dat vanaf de Noordpool schijnt, dat in de winter een soort groene glans geeft. Maar eigenlijk betekent het gewoon Europa, of de westerse wereld. De westerse beschaving. (…) Ik bedoel ermee wat ik ermee bedoel. En als iemand anders dat woord in een heel andere context wenst te gebruiken, is dat zijn of haar probleem. Nogmaals: het is gewoon een mooie, poëtische aanduiding van de westerse wereld.

Is het inderdaad een conventionele poëtische aanduiding van de westerse wereld? Nee, al gebruikt dichter J.A. Dèr Mouw het woord wel een keer in zijn oeuvre in een andere dan de letterlijke context als hij het heeft over een ‘boreale draperie’. Andere voorbeelden van dichterlijk gebruik van het woord boreaal is op de literairhistorische website DBNL overigens niet te vinden.

Welke conclusies kunnen we hieruit vooralsnog trekken voor het trefwoord boreaal? 1 Dat het woord letterlijk nog steeds noordelijk of arctisch betekent en vooral in geologische en biologische publicaties wordt aangetroffen. 2 Dat de uitdrukking boreale wereld in het Nederlands géén conventionele dichterlijke uitdrukking ter aanduiding van de westerse beschaving. 3 Dat boreaal soms (vooral in andere talen) wordt gebruikt ter aanduiding van het noordse cultuurgoed, getuige bijvoorbeeld het Corpus Poeticum Boreale, dat een overzicht is van de noordse poëzie tot aan de 13de eeuw. 4 Dat er rond 1900 wel een paar (etnografische) publicaties in het Nederlands te vinden zijn waarin sprake is van boreale, d.w.z. noordse volke(re)n, waaruit we kunnen opmaken dat boreaal dus niet alleen noordelijk, maar incidenteel ook noords betekende (en misschien nog wel betekent).

Eerlijk gezegd zijn er niet of nauwelijks primaire bronnen in het Nederlands vóór pakweg 2010 waarin boreaal geassocieerd wordt met ultrarechts gedachtegoed, maar er zijn dus wel bronnen waarin boreaal ‘noords’ betekent en dus in verband wordt gebracht met de noordse volkeren (de bewoners van wat nu Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen en Zweden heet).

Dat het woord , dankzij het gebruik van dit woord door Baudet in de contexten ‘boreale wereld’ en ‘boreaal Europa’, ingeburgerd zal raken in een figuurlijke betekenis ‘noords’, lijkt onvermijdelijk. Of die figuurlijke betekenis blijvend vervelende associaties krijgt, valt nog te bezien.

Vond u dit artikel interessant? Sponsor de Taalbank dan veilig via Ideal of Paypal!