schuldig landschap

Als je thuisblijft, maak je niets mee.

Het is een van de citaten uit het werk van het multitalent Armando (1929-2018) die in de Dikke Van Dale zijn opgenomen. Een ander citaat van de gisteren overleden schrijver-kunstenaar is te vinden bij het lemma onkruid:

Ik heb weliswaar geleerd dat onkruid niet deugt, maar het kan soms zo prachtig zijn.

Dit gebruiksvoorbeeld van het woord onkruid uit de taalpraktijk illustreert fraai onze ambigue houding ten opzicht van onkruid.

Armando heeft onze taal echter ook verrijkt met een echte uitdrukking: schuldig landschap. Die uitdrukking is in de jaren zeventig door Armando geïntroduceerd ter aanduiding van een (lieflijk of fraai ogend) landschap waar zich in het verleden niettemin vreselijke gebeurtenissen hebben voltrokken. Een schuldig landschap zou je dus kunnen typeren als een landschap dat het verleden met zich meetorst.

In 1970 gaf Armando een drieluik (twee witte zijluiken, het middendeel is een foto van boomtoppen) de titel ‘Schuldig landschap’ mee. Die boomtoppen waren van bomen bij het voormalige Duitse concentratiekamp Amersfoort: het schuldige landschap dat is blijven bestaan lang nadat er oorlogsmisdaden zijn gepleegd en zelfs lang nadat het kamp is afgebroken. Armando kende dat landschap: hij bracht zijn jeugd in en rond Amersfoort door. Volgens Wikipedia beschouwde Armando zijn werk als ‘gesamtkunstwerk, waarvoor zijn ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog in de omgeving van Kamp Amersfoort de basis vormden’.

In de jaren tachtig werd de uitdrukking algemener bekend, toen Armando haar in het Duits – in zijn jeugd de ‘taal van de vijand’ – vertaalde. Onder de titel Schuldige Landschaft publiceerde hij in 1986 bij uitgeverij Bébert in Rotterdam een kunstenaarsboek met litho’s onder die titel. Een paar jaar later werd duidelijk dat de uitdrukking een eigen leven was gaan leiden in onze taal. De uitdrukking had zich losgezongen van Armando, losgezongen van kamp Amersfoort, zelfs losgezongen van de Tweede Wereldoorlog.

Zo noemde Jeroen Krabbé eind jaren negentig de Amsterdamse Rivierenbuurt ‘een schuldig landschap’, omdat er in de Tweede Wereldoorlog zoveel Joden uit waren weggevoerd. De uitdrukking werd rond diezelfde tijd, kort na de val van Srebrenica, in de media ook weleens toegepast op het Servisch-Bosnische landschap. Dankzij de migratiecrisis is de Middellandse Zee nu voor sommigen een ‘schuldig landschap’ geworden. De uitdrukking is inmiddels zo ingeburgerd, dat ze tegenwoordig ook geregeld wordt toegepast op het landschap dat het decor is geweest van de Eerste Wereldoorlog:

Er is die foto van een hoop voederbieten. Indringende foto, gemaakt in het schuldige landschap bij Ieper, de stad waar een eeuw terug voor het eerst chloorgas werd ingezet tijdens een oorlog, mosterdgas ook, vlammenwerpers. (Brabants Dagblad, 1-5-2017)

Armando’s uitdrukking is, kortom, een duurzame taalverrijking. De uitdrukking is daarom in de Dikke van Dale en in Van Dale Hedendaags Nederlands opgenomen. Ze is in beide woordenboeken te vinden onder het lemma landschap.